همانطور كه می‌دانیم در اطراف ما اشیا رادیواكتیو وجود دارند. البته میزان تشعشع در حدی نیست كه بتوان از شدت آسیب‌زایی در آن‌ها مطلع شد. یكی از این موارد لنزهای رادیواكتیو هستند. تعداد متعددی از لنزهای تولیدی بین سال‌های 1940 تا 1970 میلادی حاوی مقادیر قابلِ اندازه‌گیری مواد رادیواكتیو بودند.
در این متن قصد داریم تا به ابعاد كلی این قضیه بپردازیم. اینكه لنز رادیواكتیو به چه معنایی است؟ حد و حدود پرتوزایی آن در چه مقادیری است؟ آیا خطری عكاس یا افراد اطراف را تهدید می‌كند؟ سوالات دیگری هم مطرح است. اینكه چگونه باید از آن‌ها استفاده كرد؟ آیا لنز رادیواكتیو به دوربینِ من آسیبی وارد می‌كند؟
هر چند امروزه به خاطر سلامت كارگران تولید لنز و همچنین ترسی روانی به اسم رادیوفوبیا تولید این لنزها در پایان 1980 میلادی متوقف شد، ممكن است برخی همچنان با چنین لنزهایی سر و كار داشته باشند. این متن جنبه آموزشی ندارد و صرفاً برای اطلاع شما تدوین شده است. امیدواریم كه در پایان نسبت به لنز رادیواکتیو آگاهی بیش‌تری كسب كنید تا با دید بازتری به این موضوع نظر كنید. با ما همراه باشید.
پیش به سوی هر آنچه كه باید در مورد لنز رادیواكتیو بدانید!
لنز رادیواکتیو و موضوعات مهم در مورد آن
- لنز رادیواکتیو و موضوعات مهم در مورد آن
- حد و حدود پرتوزایی لنز رادیواكتیو
- كمپانی كداك Kodak و ماجرای لنز رادیواکتیو
- دیگر چه خبر از لنز رادیواكتیو؟
- آیا لنزی که در دست دارم، لنز رادیواکتیو است؟
- آیا تولید لنز رادیواكتیو توسط كمپانی‌ها پنهان شده بود؟
- چرا تولید لنز رادیواکتیو متوقف شد؟
- آیا لنز رادیواكتیو خطری برای من دارد؟
همانطور كه در مقدمه متن اشاره كردیم بین سال‌های 1940 تا 1970 میلادی تعداد قابل توجهی لنز رادیواكتیو تولید شد. اما این رادیواكتیویته از كجا نشات می‌گیرد؟ به چه دلیل در لنز دروبین عكاسی شاهد مقادیر قابلِ اندازه‌گیری مواد رادیواكتیو هستیم؟
چرا لنز رادیواکتیو؟
یكی از تركیباتِ رادیواكتیو كه به وفور در این لنزها قابل اندازه‌گیری است توریوم اكسید Thorium oxide است. از این تركیب به عنوان یكی از عناصر شیشه لنز استفاده می‌شد. این تركیب كه به توریا Thoria هم شهرت دارد،
در واقع یك جامد كریستاله است كه اغلب به رنگ سفید یا زرد یافت می‌شود. چرا همچنین تركیبی رادیواكتیو است؟ به خاطر اینكه تركیبات حاوی توریوم پایدار نیستند و میل به فروپاشی دارند.
چرا از توریوم اكسید در ساخت لنز بهره می‌برند؟
خصوصیات اپتیكی توریوم اكسید نظیر انكسار شدید و پراكنش اندك موجب می‌شود تا مورد توجه سازندگان لنز عكاسی باشد. برای به حداقل رساندن نابهنجاری رنگی Chromatic Aberration و استفاده از لنزهایی با تحدب كمتر، كمپانی‌هایی اقدام به تولید چنین لنزهایی كردند. تولید لنزها با تحدب كمتر برای آن‌ها خرج كمتری به همراه داشت. به همین خاطر به این دست لنزها، لنز رادیواكتیو می‌گویند.
آیا لانتان Lanthanum نیز همانند توریم رادیواكتیو است؟ هر تركیب رادیواكتیو آنقدرها خطرناك نیست و بستگی به شدت پرتوزایی دارد. لانتان هم كه در این صنعت كاربرد دارد در حدود 1/10,000 یك ده هزارمِ توریم پرتوزایی دارد كه خطر آن قابل چشم‌پوشی است.
پرتوزایی ترس ندارد؛ اما باید به آن احترام گذاشت
یكی دیگر از دلایل وجود توریوم در شیشه لنزها می‌توان ناشی از تركیب دیگر عناصر باشد كه منجر به قهوه‌ای شدن browning متوسط تا شدید عناصر لنز است. یك تصور غلط دیگری كه وجود دارد این است كه پوش coating این لنزها رادیواكتیو است كه در طول زمان به رنگ قهوه‌ای درآمده است.
این خود شیشه لنز است كه رادیواكتیو است. لنز رادیواكتیو معمولاً حاوی تركیب توریم اكسید ThO2 است و رنگِ قهوه‌ای در نتیجه پرتوزایی و برخورد پرتوها به مراكز رنگی ماتریكس شیشه است. خب این پرتوزایی در چه حدی است؟ در ادامه متن به این موضوع خواهیم پرداخت.
حد و حدود پرتوزایی لنز رادیواكتیو
حد معمول پرتوزایی از سطح عنصر لنز 10 میلی روئنتگن Roentgen در ساعت mR /hr است. این مقدار با افزایش فاصله كاهش می‌یابد. در فاصله حدوداً یك متری سطح پرتوزایی به سختی قابل تشخیص است. برای مقایسه این مقدار به برخی از معمول‌ترین پرتوزایی‌ها كه ما در معرض آن هستیم اشاره می‌كنیم.
آزمایش X-ray در حدود 10 میلی روئنتگن، یك سفر كوتاه هوایی 5 میلی روئنتگن و X-ray دندانی بیمار را در معرض 10 تا 40 میلی روئنتگن قرار می‌دهد. یك مطالعه كه توسط دپارتمان فیزیك انستیتویی در سوئد Sweden Royal Institute Technology انجام شد، تخمین می‌زند كه یك عكاس حرفه‌ای كه از لنز رادیواكتیو به طور مدام استفاده می‌كند، فقط در معرض 0.2 درصد از حدِ مجاز برای چشم و 0.17 درصد حد مجاز برای تمام بدن قرار می‌گیرد كه نشان از حاد نبودن مسئله دارد.
لنز رادیواكتیو به همراه عناصر توریم، بدن انسان را در معرض خطری قرار می‌دهد كه قابل چشم پوشی است. كدام كمپانی سردمدار تولید لنز رادیو اكتیو است؟ نگاهی به كمپانی كداك Kodak خواهیم داشت.
كمپانی كداك Kodak و ماجرای لنز رادیواکتیو
كمپانی ایستمن كداك Eastman Kodak واقع در ایالات متحده است. این شركت كه از 1892 میلادی آغاز به كار كرد، در قرن بیستم یكی از معتبرترین‌ها در دنیای عكاسی با فیلم نگاتیو بود. اواخر دهه 1990 میلادی فروش فیلم نگاتیو شروع به افت شدیدی كرد و عملاً از بازار دنیای عكاسی و فیلمبرداری خارج شد. اما ماجرای لنز رادیو اكتیو كداك چیست؟
این كمپانی بین سال‌های 1940 تا 1960 میلادی تعداد متعددی لنز رادیواكتیو تولید كرد. برخی مدل‌های دوربین عكاسی برای مبتدیان نظیر Pony، Signet و Instamatic كلاسِ بالا در ساخت لنز از تركیب پرتوزای توریوم اكسید برخوردار بودند. به علاوه برخی از لنزهای حرفه‌ای نظیر Ektar در این دوره حاوی توریم بودند. شاید معروف‌ترین لنز رادیواكتیو در بین تمام موارد دیگر Kodak Aero-Ektar باشد.
علت استفاده از تركیبات پرتوزا در لنز چیست؟
لنزهای دوربین از یك شیشه اپتیكال ساخته شده است. این شیشه بعضاً حاوی عناصری نظیر جیوه، بورون Boron، كلسیم، لانتان Lanthanum و توریم اكسید است. این عناصر و تركیبات ویژگی‌های اپتیكی خاصی دارند كه منجر به تولید لنزها با كیفیتِ فوق‌العاده بالا است. در واقع سازندگان با هزینه كمتر به یك كیفیت بسیار مطلوب می‌رسند. عناصری نظیر توریوم، لانتان و زیركونیوم باعث می‌شود تا شیشه لنز از شاخص انكساری بالایی برخوردار باشد.
دیگر چه خبر از لنز رادیواكتیو؟
برخی لنزها در دهه 1960 میلادی نظیر لنزهای Minolta Rokkor حاوی عناصر پرتوزا بودند. همین موضوع موجب قهوه‌ای شدن قابل توجه سطح لنز می‌شد. برخی كاربران از قرار دادن این قبیل لنزها در معرض اشعه‌های فرابنفش آفتاب خبر داده‌اند كه منجر به كاهش پدیده قهوه‌ای شدن در آن‌ها شد. این روش نیازمند چندین روز آب و هوای آفتابی است تا اثر نتیجه‌بخش باشد.
اثربخشی این روش روی لنز رادیواكتیو در برخی لنزهای دیگر نظیر Nikkor 35mm f/1.4 و Asahi Super Takumar 50mm f/1.4 مشاهده شد. همچنین برخی كاربران از اثربخشی توسط نور UV از منابع مصنوعی خبر داده‌اند. منابعی نظیر لامپ‌های فلورسنت و UV-emitting LED روش‌های موثری برای كاهش پدیده قهوه‌ای شدن سطح لنز رادیواكتیو است.
آیا لنزی که در دست دارم، لنز رادیواکتیو است؟
هر چند برای تشخیص نیاز به دستگاه شمارشگر گایگر Geiger Counter دارید، اما بر اساس یك باور عمومی لنزهایی كه رنگی قهوه‌ای یا طلایی از سطح شیشه خود نشان می‌دهند، احتمالاً یك لنز رادیواكتیو باشند. البته تمام لنزها با چنین رنگی الزاماً اینگونه نیستند.
آیا تولید لنز رادیواكتیو توسط كمپانی‌ها پنهان شده بود؟
خبرها حاكی از آن است كه در یك ثبت اختراع شركت كداك Kodak توسط پاول دی پائولیس Paul F. De Paolis به این موضوع پرداخته است. در پتنت Patent 2,466,392 به استفاده از تركیبات توریم اكسید و لانتان اشاره شده است. دیگر كمپانی‌ها نظیر كانن Canon، كونیكا Konica و پنتاكس Asahi Pentax نیز بین سال‌های 1945 تا 1980 میلادی لنز رادیواكتیو تولید كردند. معمولاً لنزهای سریع‌تر f1.2s و f1.4s و گران‌تر اینگونه بودند، اما لنز رادیواكتیو آهسته‌تر هم تولید شده است.
چرا تولید لنز رادیواکتیو متوقف شد؟
در اواخر 1980 میلادی به خاطر حفظ سلامتی كارگران از رده خارج شد. همچنین دلیل دیگر رادیوفوبیا بود كه ترس خریداران از پرتوزایی لنز رادیواكتیو است. فورمول‌های جدیدی به كار گرفته شد كه خصوصیاتِ مشابه را بدون افزودن تركیبات رادیواكتیو دارند.
آیا لنز رادیواكتیو خطری برای من دارد؟
به هر حال اطلاعات غلط زیادی در مورد لنز رادیواكتیو پخش است. از داستا‌ن‌های ترسناك اضافه شدن یك دست به بدن گرفته تا ابتلا به سرطان! هر چند این لنزها مربوط به سالیان گذشته هستند، اما برخی هنوز از چنین لنزهایی استفاده می‌كنند. می‌توان گفت لنز رادیواکتیو بی‌خطر است و پرتوزایی در حدی نیست كه بتواند آسیبی به همراه داشته باشد. اما باید بدانیم كه كار با چنین لنزهایی نیازمند مراقبت بیش‌تری است.
برای مراقبت بیشتر سطح شیشه لنز نباید خراشیده یا شكسته شود. پرتوزایی لنز رادیواكتیو به خودی خود خطری برای بدن ندارد، اما در معرض قرار گرفتن اندام‌های داخلی بدن ممكن است خطراتی به همراه داشته باشد. پس اگر یك لنز رادیواكتیو دارید بهتر است بعد از استفاده، دستان خود را به خوبی با مایع دستشویی بشویید. همچنین از نزدیك كردن لنز به چشم خود خودداری كنید. در صورتی كه قصد دارید به لنز از نمای نزدیك نگاهی بیاندازید بهتر است از عینك محافظ استفاده كنید. یك عینك آفتابی یا معمولی طبی می‌تواند كارساز باشد. ما در طول روز در معرض انواع و اقسام پرتوزایی هستیم كه حتی بیش از یك لنز رادیواکتیو هم دارند.
بد نیست پیش از به پایان رساندن این مقاله نگاهی به این موارد داشته باشیم.
- قدم زدن در یك روز آفتابی
- در خانه ناشی از رادون Radon موجود در مواد اولیه ساختمان و كاشی‌ها
- خوردن موز حاوی پتاسیم 40
- خوردن آجیل برزیلی حاوی رادیوم 226
- پرواز هوایی به خاطر پرتوهای كیهانی
- انجام آزمایش X-Ray در مراكز پزشكی
- خوابیدن در كنار یك شخص به خاطر پرتوزایی پتاسیم 40
- دستگاه تشخیص دود سیگار Smoke Detector به خاطر آمریكیوم 241
- استفاده از گرانیت در ساختمان به خاطر پرتوزایی اورانیوم
- كشیدن سیگار به خاطر رادیوم، سرب 210 و پولونیوم 210
با توجه به موارد ذكر شده شما چه فكر می‌كنید؟ آیا در رشته خاصی مطالعه دارید كه نسبت به این موضوع نظری داشته باشید؟ نظرات خود را با ما و دیگران به اشتراك بگذارید. همچنین این مقاله خواندنی را برای دوستان دوستدار تکنولوژی و علم به اشتراک بگذارید.
